การทำไซดักปลา

              ประโยชน์ใช้ในการดักปลาแทบทุกขนาด วิธีการสานไซ ผู้ทำมักเหลาเส้นตอกให้เล็กเป็นเส้นกลมยาวอย่างน้อย 2 ปล้องไผ่ เมื่อได้เส้นตอกตามจำนวนที่ต้องการแล้วนำมามัดปลายด้านหนึ่งรวมกัน ก่อนจะพับให้กลับไปด้านหลัง แล้วใช้เส้นตอกอีกส่วนหนึ่งสานขวางสลับกันไปตั้งแต่ด้านบนถึงด้านล่าง การสานนิยมสานเป็น “ลายขวางไพห้า” ระหว่างสานผู้ทำต้องบังคับให้รูปทรงป่องแคบตามลักษณะของงานส่วนบริเวณตรงกลางหรือกลางค่อนไปทางปลายจะมีการเจาะใส่งาอีกด้านละช่อง เพื่อให้เป็นส่วนที่ปลาวิ่งเข้าและนำออก "การทำไซดักปลานี้ เป็นมรดกที่ตกทอดมาจากรุ่นปู่รุ่นพ่อของเรา เท่าที่จำความได้ก็เห็นพ่อทำไซดักปลาแล้ว แต่ผมเพิ่งมาหัดทำเมื่อไม่กี่ปีมานี่เอง โดยพี่เป็นคนสอนให้ทำ เพราะเห็นว่ารายได้ดี แล้ววัสดุที่ใช้คือต้นไผ่ ปัจจุบันนี้หาง่ายมาก มีปลูกกันเต็มไปหมดทุกหัวระแหงต้นไผ่ที่นำมาทำไซ ต้องไม่แก่หรืออ่อนจนเกินไป ขนาดกลางๆ อายุประมาณ 2-3 ปี เพราะถ้าแก่เกินไป มันก็จะหักง่าย ส่วนไผ่ที่เอามาทำส่วนใหญ่จะเป็นไผ่สีสุก เพราะทนทานและมีความยืดหยุ่นสูง โดยไผ่ 1 ลำจะสามารถทำไซได้ 1 ลูก ซึ่งแต่ละลูกจะใช้เวลาทำประมาณ 3-5 วัน ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับขนาดของไซด้วย"ไซที่มีความยาว 3 เมตร สนนราคาอยู่ที่ 1,230 บาทต่อลูก ซึ่งเป็นขนาดใหญ่ที่สุดโดยลูกค้าที่สนใจไซชนิดนี้มักจะเอาไปไว้ประดับตกแต่งบ้านเรือนมากกว่าจะใช้ดักปลาจริงๆในขณะที่ไซที่นำมาใช้ดักปลานั้นจะมีขนาดความยาวประมาณ 1-2 เมตรเท่านั้น สนนราคา 150-230 บาทต่อลูก ลูกค้าส่วนใหญ่ก็เป็นคนในหมู่บ้าน ปัจจุบันสามารถจำหน่ายได้เดือนละไม่ต่ำกว่า 5-6 ลูก"ต้นทุนอยู่ที่ต้นไผ่อย่างเดียว อย่างอื่นไม่มี ซึ่งขณะนี้ต้นไผ่ซื้อขายกันอยู่ที่ลำละ 50-60 บาท แต่ถ้าเป็นไผ่ของเราเองก็จะไม่มีต้นทุนในส่วนนี้ ก็มีแต่กำไร"ลุงใบศรียอมรับว่า เรื่องการตลาดนั้นไม่ใช่เรื่องง่าย เพราะก็ต้องขึ้นอยู่กับฤดูกาลด้วย โดยเฉพาะฤดูฝนจะขายได้ดีมาก ทำแทบไม่ทัน แต่ถ้าเป็นฤดูหนาวหรือฤดูร้อนจะขายไม่ค่อยได้ แต่ที่ต้องทำก็เพราะต้องเตรียมไว้ในช่วงฤดูฝนที่กำลังจะมาถึง  ในวิถีชีวิตของชาวบ้านในท้องถิ่นมีความเป็นอยู่ต่างกันกับชีวิตคนในเมือง ใช้ชีวิตในแต่ละวันอย่างไม่เร่งรีบอาหารการกิน ส่วนมาก็จะหาจากสัตว์ เช่น กุ้ง หอย ปู ปลา มาทำกินเอง ปลูกผักกินเองแล้วนำมาปรุงอาหาร เมื่อต้องออกไปหาอาหาร จับปลา จึงคิดค้นเครื่องมือในการจับสัตว์น้ำต่างๆ ขึ้นมาหลายแบบ เช่น ไซดักปลา เบ็ดตกปลา บั้งดักปลาไหล สุ่ม เป็นต้น เครื่องมือต่างๆ เหล่านี้ เป็นวัสดุที่ใช้ทำก็ล้วนมากจากไม้ในท้องถิ่นทั้งนั้น เป็นความฉลาดอย่างยิ่งของชาวบ้าน ที่ได้ประดิษฐ์ทำเครื่องมือบสัตว์น้ำขึ้น
                หมู่บ้านห้วยไผ่ อ.ภูกระดึง จ.เลย มีการทำการจักสานเครื่องมือดักจับสัตว์น้ำหลยชนิด แต่ที่มีชื่อเสียงมากก็คือ การทำไซดักปลา ไซดักปลานี้วัสดุที่ทำก็มาจากไม้ไผ่ ซึ่งมีอยู่มากในหมู่บ้านห้วยไผ่ ชาวบ้านที่หมู่บ้านนี้จะทำการจักสานไซส่วนมาจะเป็นคนที่มีอายุมากแล้ ไม่ได้ออกไปทำงานข้างนอกก็จะหาเวลาว่างทำการจักสานอยู่ที่บ้าน ในแต่ละครัวเรือนก็จะมีไว้ใช้เอง ต่อมาก็มีการจักสานได้จำนวนมากขึ้นและไซดักปลาแงหมู่บ้านห้วยไผ่ก็มีคุณภาพดี แข็งแรง ทนทาน จึงมีแรจักสานการทำเพื่อจำหน่ายด้วย โดยชาวบ้านจะรวมกลุ่มกันแล้วจัดตั้งร้านจำหน่ายเครื่องมือจับสัตว์น้ำขึ้น เพื่อให้ชาวบ้านนำสิ่งที่ตนเองจักสานขึ้นมาส่งให้กับร้านนี้ แล้วเปิดจำหน่ายให้กับลูกค้าต่อมาเป็นเวลาหลายปีที่ศูนย์จำหน่ายเครื่องมือดักจับสัตว์น้ำโดยเฉพาะ "ไซดักปลา" ของชาวบ้านห้วยไผ่ได้มีชื่อเสียงมาจนถึงทุกวันนี้
ดังนั้นกลุ่มผู้วิจัย จึงทำการวิจัยเครื่องมือจับสัตว์น้ำของชาวบ้านห้วยไผ่ และวิถีชีวิตของชาวบ้านห้วยไผ่ เพื่อได้รู้ลึกถึงภูมิปัญญาท้องถิ่นชาวบ้าน
                ไซ เป็นเครื่องมือดักสัตว์น้ำโดยมากดักปลาในกลุ่มปลาเล็กปลาน้อย ใช้งานในแหล่งน้ำไม่ลึก มักเป็นแหล่งน้ำไหลและเป็นการเปิดช่องระบายน้ำเข้าออกตามบิ้งนาคันนา ไซมีหลายรูปทรง ตั้งชื่อตามรูปทรงนั้น เช่น ไซปากแตร สานเป็นรูปกรวยปากไซบานออกเป็นรูปปากแตร ไซท่อ สานคล้ายท่อดักปลา หรืออาจตั้งชื่อตามวัตถุประสงค์ เช่น ไซสองหน้า มีช่อง 2 ด้าน ไซลอย ใช้วางลอยในช่วงน้ำตื้น ๆ แหวกกอข้าวหรือกอหญ้า วางแช่น้ำไว้ ไซปลากระดี่ ใช้ดักปลากะดี่ ไซกบ สานเป็นลายขัดตาสี่เหลี่ยมรูปทรงกระบอก ใช้ดักกบ ไซโป้ง สานก้นโป่งเล็กน้อย แม้ว่าจะมีรูปลักษณ์ที่ต่างกัน แต่มีลักษณะร่วมกันคือ สานเป็นทรงกระบอกและทำปากทางเข้าเป็นงาแซง (ซี่ไม้เสี้ยมปลายแปลม รูปทรงคล้ายกรวยที่บีบแบน ๆ ทำให้ปลาเข้าได้ แต่ว่ายสวนความคมของปลายไม้ออกมาไม่ได้)ไซต่าง ๆ มักไม่ต้องใช้เหยื่อเพราะจะดักปลาที่ต้องไหลในกระแสน้ำ เว้นแต่ไซกบที่ต้องม ีเหยื่ออย่างลูกปลา ลูกปู